LEKOVITO BILJE RTNJA
Rtanjska metvica
Rtanjska metvica
Naučni rad : Stenoendemična biljna vrsta Rtanjska metvica – Nepeta rtanjensis DIKLIĆ & MILOJEVIĆ
Rtanjska metvica - Nepeta rtanjensis Diklić&Milojević je polužbunasta biljka intenzivnog i prijatnog mirisa, čija se jedina staništa na svetu nalaze na planini Rtanj, u jugoistočnoj Srbiji. Rtanjska metvica nastanjuje krečnjačke kamenjare i suve pašnjake na južnim padinama planine Rtanj gde je do danas konstatovana na četiri lokaliteta (Greda, Javor, Kostadinovica i Golemi Del). Prema podacima iz 1999. godine brojnost jedinki pomenute vrste na svim staništima zajedno procenjena je na nekoliko stotina jedinki. U sklkadu sa kategorizacijom IUCN-a, vrsta je smeštena u kategoriju Krajnje ugroženih taksona u Srbiji (CR-B2c) Crvene knjige flore Srbije 1. Kao prirodna retkost vrsta je zaštićena na teritoriji čitave Republike Srbije ("Službeni glasnik" RS, br. 50/93 i 93/93). Usled brojnih negativnih faktora brojnost populacije rtanjske metvice na njenim priodnim staništima neprekidno je opadala, pa je do skora postojala opasnost da ova vrsta u potpunosti iščezne.
Iz pomenutih razloga čitav niz, pre svega ex situ mera zaštite preduzet je u sklopu projekta "Mikropropagacija, reintrodukcija i plantažno gajenje ugrožene i endemične biljne vrste Nepeta rtanjensis". Primarni cilj ovog projekta bio je produkcija sadnog materijala za potrebe reintodukcije i povećanja brojnosti i vitalnosti njenih populacija u na Rtnju što može obezbediti opstanak rtanjske metvice, a istovremeno ispitati mogućnosti za njeno plantažno gajenje.
Reintrodukcija rtanjske metvice je obavljena 2004. godine. Tom prilikom je zasađeno oko 1000 sadnica rtanjske metvice. Količina zasađenih biljaka praktično je, već u prvom koraku, omogućila utrostručavanje broja jedinki u prirodi. Za potrebe reintrodukcije iskorišćene su sadnice dobijene postupkom mikropropagacije u in vitro uslovima i vegetativnim razmnožavanjem u uslovima staklare.
Opis taksona i biološke karakteristike
Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević je višegodišnja polužbunasta biljna vrsta sa poluspravljenim ili uspravljenim stabljikama visine do 65 cm. Zbog prisustva dlakavog indumentuma listovi su sivo-zelene boje. Oni su izduženo- jajastog ili jajastog oblika, po obodu nazubljeni. Pokriveni su priljubljenim pepeljasto-sivim trihomima. Oko 35 cvetova je zbijeno u 4 -11 pršljenova Slika 30a. Brakteje su brojne, izduženo lancetaste, gusto prekrivene kratkim dlakama i dugačke 4 - 8 mm. Čašica je valjkasta, sa 15 nerava, dugačka 6 - 7,5 mm. Čašičnih zubaca ima 5 i svi su jednake dužine. Krunica je bela ili beličasta, sa sitnim ljubičastim pegama Slika 30b. Cveta od juna do jula. Tip oprašivanja je entomofilija. Plodonosi u avgustu i septembru. Plod je bradavičava orašica jajastog oblika. Rasejavanje je autohorno. Razmnožava se semenima i vegetativno iz odrvenelih donjih delova stabljike.
Sistematski položaj vrste Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević
Rod Nepeta L., (ime potiče od naziva antičkog grada Nepete u Italiji) pripada familiji Lamiaceae, subfamiliji Nepetoideae, tribusu Menthae. Rod obuhvata oko 250 višegodišnjih, ređe jednogodišnjih zeljastih biljaka čije je rasprostranjenje ograničeno na umerenu zonu Evrope, Azije, severne Afrike, kao i planine tropske Afrike (Cheers, 1999). Neke vrste ovog roda su introdukovane i široko rasprostranjene u Severnoj Americi. Flora Evrope navodi 24 vrsta roda Nepeta, koje su pretežno rasprostranjene u centralnoj i južnoj Evropi, a naročito oko sredozemnog mora (Turner, 1976). U Flori Srbije rod Nepeta prisutan je sa dve vrste: N.cataria L.: i N.nuda L (Diklić, 1972). Novu vrstu ovog roda otkrili su i opisali Diklić i Milojević 1974. godine. Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević je dobila ime po planini Rtanj na kojoj je otkrivena. U narodu je poznata kao rtanjska metvica. Četiri lokaliteta u brdskom regionu Rtnja predstavljaju jedina do danas poznata nalazišta vrste: Greda- locus classicus (iznad sela Šarbanovac); Javor; Kostadinovica; i Golemi dea (iznad sela Mužinac).
Stanište vrste Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević
N.rtanjensis nastanjuje krečnjačke kamenjare u zoni hrastove šume Quercetum frainetto-cerris (650-859 m n.v.; ekspozicija: W, NW, SW; nagib 6-25º), gde sa vlasuljom (Festuca valesiaca) gradi zajednicu Nepeto-Festucetum valesiacae. Vrsta je izrazito kalcifilna pa se javlja samo na mestima gde se krečnjačke stene u vidu kamenjara i manjih sipara javljaju na površini Slika 32. (Diklić, 1999).
Taksonomski položaj i fitogeografski značaj vrste Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević
Biljna vrsta Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević pripada mediteransko- submediteranskom/ istočnomediteranskom/ zapadnomezijskom/ rtanjskom flornom elementu. Srodna je sa taksonima N. camphorata, N. heldreichii, N. parnassica, N. spruneri, N. sibthorpii i N. dirphia, koje pripadaju sekcijiu Pycnonepeta i N. sibthorpii kompleksu. Centar rasprostranjenja pomenutog kompleksa je krajnji jug Balkanskog poluostrva, u Grčkoj i Albaniji. Jako udaljen i izdvojen areal N. rtanjensis, koji je ograničen na južne padine planine Rtanj u jugoistočnoj Srbiji, severno od centra rasprostranjenja ostalih vrsta agregata u Mediteranu, ukazuje na reliktni karakter te vrste (Diklić, 1999).
Brojnost populacije i tendencije njene promene
Stanje prirodnih populacija na svim pomenutim lokalitetima je kritično. Broj jedinki prirodnih populacija procenjuje se na svega nekoliko stotina. Postoji tendencija opadanja brojnosti usled niza negativnih antropogenih i zoogenih faktora. Istraživanja ukazuju na to da bi jedan od glavnih uzroka opadanja brojnosti mogla biti ograničena seksualna reprodukcija. Naime, slaba klijavost semena na prirodnim staništima je najverovatnije posledica gljivične infekcije (Rančić et al. 2002). Prema Dikliću (1999), sakupljanje rtanjske metvice od strane lokalnog stanovništva, ali i intenzivna ispaša na svim pomenutim lokalitetima, takođe predstavljaju bitne faktore opadanja brojnosti vrste. Na nalazištu Kostadinovica zabeleženo je svega 40 individua od kojih je samo 20 reproduktivno zrelo dok je populacija kod sela Šarbanovac u povoljnijem stanju (Diklić, 1999). Na osnovu literaturnih podataka, baziranih na terenskim istraživanjima, ukupna populacija N. rtanjensis na planini Rtanj se procenjuje na nekoliko stotina primeraka.
Potencijalne i stvarne vrednosti taksona Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević
Mnoge vrste roda Nepeta poznate su po svojim lekovitim svojstvima, koja se obično pripisuju njihovim etarskim uljima i flavonoidima. Vekovima se koriste u narodnoj medicini za lečenje glavobolja, groznice, zubobolje, prehlada, ali i u kulinarstvu. Blago sedativno dejstvo, opravdava njihovu upotrebu u narodnoj medicini protiv histerije, melanholije i poremećaja menstruacije (Jančić et al. 1995). Etarsko ulje nekih vrsta roda Nepeta ima bakteriostatsko i fungistatsko dejstvo (Kalpoutzakis et al. 2001). Etarsko ulje vrste N. rtanjensis Diklić & Milojević pokazalo je izrazito antibakterijsko dejstvo na sojeve Staphylococcus aureus (Jovanović-Đurđević, 1986). Može se primeniti putem inhalacije u lečenju infekcija gornjih disajnih puteva, izazvanih ovom bakterijom (Jančić et al. 1995). Postoje indikacije da etarsko ulje rtanjske metvice ima jako fungicidno dejstvo (Ljaljević-Grbić, neobjavljeni rezultati). Glavnu komponentu etarskih ulja rtanjske metvice, kao i većine vrsta roda Nepeta, predstavljaju nepetalaktoni. Ovoj grupi iridoida iz klase monoterpenoida pripisuje se najveći broj farmakoloških dejstava, ali i brojna biološka dejstva. Pokazano je da je cis, trans-nepetalakton aktivna supstanca mačije metvice (N. cataria) koja dovodi do karakterističnog ponašanja kod mačaka (Hatch, 1972). Različiti stereoizomeri nepetalaktona, pronađeni su kao sastavni deo feromona nekih insekata iz familije Anhidae (klasa Hemiptera), što je iskorišćeno za stvaranje strategije kontrolisanja populacija ove grupe insekata (Brikett & Pickett, 2003). Etarsko ulje N. cataria, ali i njegove pojedinačne komponente (cis, trans- i trans, cis-nepetalakton) su efikasni repelenti bubašvaba i komaraca (Peterson et al. 2002). Najnovija istraživanja su pokazala da je nepetalakton deset puta efikasniji repelent za komarce od DEET-a (N,N, dietil-m-toluamid), najpopularnijeg sintetičkog preparata. Takođe, nepetalakton je odbrambena supstanca insekata iz familije Phasmatidae (klasa Orthoptera) (Smith et al. 1979).
Status vrste Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević u nacionalnoj i međunarodnoj zaštiti
Vrsta N. rtanjensis Diklić & Milojević je uvršćena u Crvenu Knjigu Flore Srbije i to u kategoriju krajnje ugroženih taksona u Srbiji (CR B2), što ukazuje na opasnost da u neposrednoj budućnosti dođe do njenog iščezavanja iz prirode. Vrsta je kao prirodna retkost zaštićena zakonom ("Službeni glasnik" R Srbije br. 50/93 i 93/93). Crvena Knjiga Flore Srbije ukazuje na potrebu zaštite čitave populacije, kao i na mogućnost plantažnog gajenja vrste kako bi se smanjio pritisak na prirodne populacije. Sva staništa vrste Nepeta rtanjensis Diklić & Milojević obuhvaćena su prostorom zaštićenog prirodnog dobra "Rtanj", što stvara uslove za poboljšanje brojnosti i gustine u prirodnim populacijama i obezbeđuje sigurnost aktuelnih ex suitu mera zaštite.
Rtanj Dobre Nade
Rtanjski čaj
Rtanjski čaj
Rtanjski čaj ili Satureja montana pronađena je prvi put na planini Rtanj pa otuda i njeno ime. To je endemska biljka što znači da raste samo i jedino u ovom području. Ova biljka je usled nekontrolisane ali i nepravilne ekploatacije ugrožena pa je sada zakonom zaštićena u Srbji. Rtanjski čaj je lekovita biljka koja može da naraste do visine od oko jednog metra. Može živeti relativno dugo, čak nekoliko desetina godina. Stabljike su razgranate, pri dnu su odrvenele i puze po tlu. U gornjim delovima uspravnih stabljika razvijaju se cvetovi svetlo ljubičaste boje.
Biljke se najčešće beru za vreme cvetanja, obično u avgustu i septembaru. Beru se cvetovi koji se skidaju sa stabljika ili se beru vrhovi stabljika zajedno sa cvetovima. Potom se cvetovi i stabljike suše na senovitom prozračnom prostoru.
Koristi se od davnih vremena u narodnoj medicini za čitav niz bolesti i poznat je po svojim blagotvornim dejstvima. Odličan je protiv upala organa za disanje i varenje. Koristi se kod respiratornih infekcija, kašalj, brohitis, astma, a takođe i kod upale mokraćnih kanala a spolja za ublažavanje upala kože i sluzokože.
U narodu je poznat i kao moćan afrodizijak. Travari u Srbiji smatraju da čaj od ove divne biljke ima svojstva opšteg tonika koji jača organizam i imunitet. Uz sve to ima izuzetnu i prepoznatljivu aromu pa se koristi i kao začin za jela sa mesom.
Dakle planina Rtanj ima pravo blago, a to je upravo Rtanjski čaj!